Aristoteles'te İlke ve Neden Kavramları

Aristoteles, Metafizik adlı eserinin 5. kitabının 1. ve 2. bölümlerinde ilke ve neden kavramları üzerine tanımlamalar ve  yorumlar yapmıştır. Bu iki kavram, Aristoteles'in yaptığı tanımlamalar bakımından birbirine oldukça benzer, hatta aynı gözükebilir. İki kavramın ortak noktalarına ve onları birbirinden ayıran temel noktaya değinmeden önce Aristoteles'in ilke ve neden kavramları için yaptığı tanımlamaları incelemek gerekir.

İlke ve Neden Kavramları

İlke

Kavramlar arasından ilk olarak ilke kavramını ele alarak başlayalım. Aristoteles, ilke kavramı için 6 farklı tanımlamada bulunmuştur:

1- Bir şeyin kendisinden hareket etmeye başlanan ilk noktası. Örneğin bir doğrunun veya yolun her iki ucu bir ilkedir.

2- Bir şeyin en iyi biçimde kendisinden çıkabileceği şey. Örneğin bilimde bile bazen bir konuyu incelemeye onun ilk noktasından veya başından değil, onu en kolayca inceleyebileceğimiz bir noktadan başlamak gerekir.

3- Meydana gelen bir şeyi bir parçası olarak meydana getiren ilk şey. Örneğin bir geminin omurgası veya bir evin temeli. Hayvanlara gelince bazıları yüreğin, bazıları beynin, daha başkaları da başka bir kısmın böyle bir şey olduğunu düşünürler.

4- Meydana gelen bir şeyi, bir parçası olmaksızın meydana getiren ilk şey ve hareket ile değişmenin doğal başlangıç noktası. Örneğin bir çocuğun anne ve babasından, savaşın da hareketten çıkmasında olduğu gibi.

5- İradesiyle hareket edeni hareket ettiren, değişeni değiştiren şey. Örneğin şehirlerde yargıçlar, oligarşiler, monarşiler, tiranlıklarla sanatlar, özellikle de mimari sanatlar 'ilkeler' diye adlandırılırlar.

6- Nihayet bir şeyin bilgisinin kendisinden başladığı şeye de bu şeyin ilkesi denir. Örneğin öncüller kanıtlamanın ilkeleridirler.
'Neden' kavramı da aynı bu şekilde çok anlamda kullanılır. Çünkü her neden bir ilkedir.

Aristoteles, bu 6 tanımlamanın sonucunda ilke kavramı için ''...varlığın veya bilginin kendilerinden çıktığı kaynak...'' şeklinde özet sayılabilecek bir tanım daha yapmıştır.

Neden

Aristoteles'in 'neden' kavramı için yaptığı tanımlamalar ise şu şekildedir:

1- Bir şeyin, bir parçası olarak kendisinden yapıldığı madde. Örneğin tunç, heykelin; gümüş, bardağın nedenidir. Aynı şekilde tunç ve gümüşün cinsleri de nedendir.

2- Form veya model, yani özün tanımı, onu içinde bulunduran cinsler, tanımın içinde bulunan kısımlar. Örneğin 2/1 oranı. Genel olarak sayı, oktavın nedenidir.

3- Değişmenin veya sükunetin kendisinden başladığı ilk ilke. Örneğin bir karar veren, eylemin; baba ise çocuğun nedenidir. Genel olarak yapan, yapılan şeyin; değiştiren ise değişmeye uğrayan şeyin nedenidir.

4- Erek, yani bir şeyin kendisi için olduğu şey. Örneğin sağlık, gezinti yapmanın nedenidir. Çünkü 'İnsan niçin gezinti yapar?' sorusuna 'Sağlıklı olmak için.' cevabını veririz ve böyle derken de bu olayın nedenini açıkladığımızı düşünürüz. Bu, kendisinden bir başkası tarafından hareket ettirilip, hareket ettirici ile erek arasında bir aracı rolü oynayan her şey için geçerlidir. Örneğin zayıflama, müshil alma, aletler sağlığın nedenleridirler. Çünkü bütün bu araçlar bir ereğe ulaşmak için kullanılırlar. Bazıları araç, diğerleri eylem olmaları bakımından birbirlerinden ayrılsalar da bütün bu nedenler bir erek için vardırlar.

Her iki kavram için yapılan bu tanımlamaları incelediğimizde hem tanım hem de örnekler açısından benzerlikler görebiliriz. Örneğin ilke kavramı için 4. ve 5. tanımlamalarda kullanılan 'değişimin doğal başlangıç noktası', 'değişeni değiştiren şey' ifadelerinin  bir benzerini neden kavramının 3. tanımlamasında 'değişmenin veya sükunetin kendisinden başladığı ilk ilke' cümlesinde görebiliriz. Yine ilke kavramının 4. tanımlamasında gördüğümüz 'anne ile baba' örneklemesinin bir benzerini neden kavramının 3. tanımlamasında 'çocuğun nedeni baba' şeklinde görebilmekteyiz.

Bu gibi benzerliklerin başlıca sebebinin yanıtı Aristoteles'in şu sözlerinde bulabiliriz: ''Neden kavramı da, aynı şekilde, çok anlamda kullanılır. Çünkü her neden bir ilkedir.''
Aristoteles'in 'her neden bir ilkedir' şeklindeki sözünün ardından zihinde canlanması muhtemel iki soru var:
1- Her ilke neden midir?
2- İlke veya nedenden hangisi önce gelmektedir?
Bu sorulara ek olarak iki kavram arasındaki farkı tam anlamıyla öğrenmek için şu soruyu da ekleyebiliriz:
3- İlke ve neden kavramlarını birbirinden ayıran nokta nedir?

1. ve 3. soruları bir arada cevaplandırabilmemiz mümkün görünüyor. Her neden bir ilkedir fakat her ilke bir neden değildir. Çünkü neden, ilkesel olarak hareket ettiricidir. Fakat ilke, sadece belli bir durumda hareket ettirici statüsünde bulunabilir. Tam olarak bu nokta, iki kavram arasındaki farkı bizlere göstermiş oluyor. İlke kavramının yalnızca 5. tanımlamasında hareket ettirme özelliğini görebilmekteyiz. Bu tanımdan yola çıkarak ilkelerin hareket ettirici olabilmesi için irade ve canlılık şartlarının olduğunu söyleyebiliriz. Nedenler için ise hareket ettirmede böyle bir şart yoktur. Bu faktör, ilke ve neden kavramlarını birbirinden ayıran temel noktadır. 

2. sorunun cevabını da Aristoteles'in yaptığı tanımlamalarda bulabilmekteyiz. Her iki kavram için yapılan tanımlamalarda da rastladığımız 'başlangıç, hareket ettirici, ilk' gibi ifadelerden de anlayabileceğimiz üzere bu iki kavram arasında bir öncelik-sonralık durumu söz konusu değildir. Her ikisi de başlangıçta, yani aynı noktada yer alırlar.

Kaynak:

Metafizik, Aristoteles, çeviren: Ahmet Arslan, Sosyal Yayınlar, 1996